Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος

(Κωνσταντινούπολη 1815 – Αθήνα 1891). Έλληνας κορυφαίος ιστορικός συγγραφέας. Γιος του τραπεζίτη Δημητρίου Π., Πελοποννήσιου –από τη Βυτίνα– και πρόκριτου της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, ο Π. είχε πολύ μικρός την πικρή εμπειρία να δει τον πατέρα του και τον μεγαλύτερο αδελφό του να απαγχονίζονται από τους Τούρκους την άνοιξη του 1821. Κατέφυγε τότε με τη μητέρα του και τα εφτά του αδέλφια στην Οδησσό, όπου σπούδασε σε ένα γαλλικό λύκειο. Το 1830 η οικογένειά του επέστρεψε στην Ελλάδα. Ο Π. παρακολούθησε τα μαθήματα του Γεωργίου Γενναδίου στην Κεντρική Σχολή της Αίγινας, αλλά δεν κατορθώνει να πάρει απολυτήριο. Διορίζεται υπάλληλος στο υπουργείο Δικαιοσύνης (1834) κι επιδίδεται, ερασιτεχνικά στην αρχή, συστηματικά κατόπιν, σε ιστορικές μελέτες. Έτσι το 1843 πρωτοεμφανίστηκε με μια διατριβή Περί της εποικήσεως σλαβικών τινών φύλων εις την Πελοπόννησον, η οποία αποκάλυπτε γερή ιστορική κατάρτιση. Το 1845 –μετά την απόλυσή του από το υπουργείο ως ετερόχθονος– διορίστηκε καθηγητής στο Γυμνάσιο των Αθηνών και το 1851 καθηγητής της ιστορίας στο πανεπιστήμιο. Στο μεταξύ είχε δημοσιεύσει μια πραγματεία για την άλωση της Κορίνθου από τους Ρωμαίους (1844) κι ένα Εγχειρίδιον Γενικής Ιστορίας (1849). Αλλά και το τυπικό κώλυμα, η έλλειψη πτυχίου, που ματαίωσε τρεις προσπάθειές του να καταλάβει πανεπιστημιακή έδρα, είχε τακτοποιηθεί επίσης· ο Έλληνας πρεσβευτής στο Μόναχο Κ. Σχινάς φρόντισε να του απονεμηθεί από το εκεί πανεπιστήμιο ένα δίπλωμα In Absentia. Από τότε έως τα τελευταία του χρόνια ο Π. δίδαξε ελληνική ιστορία «από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς» μπροστά σ’ ένα πυκνό πάντοτε ακροατήριο, που γοητευόταν από την ευφράδεια, την πολυμάθεια και τον υψηλό πατριωτικό τόνο του ομιλητή. Εκτός από την πανεπιστημιακή διδασκαλία ανέπτυξε επίσης μεγάλη κοινωνική και εθνική δράση· πρόεδρος μορφωτικών και κοινωφελών σωματείων, τακτικός ομιλητής στον Παρνασσό και μέλος διαφόρων εθνικών αποστολών στο εξωτερικό. Ήταν ακόμα –για μικρές περιόδους– εκδότης δύο εφημερίδων: της Εθνικής (1847), οργάνου του Κωλέττη, του οποίου ο Π. ήταν οπαδός και συνεργάτης, και του Έλληνος (1858-60). Αλλά και με την τακτική συνεργασία του στα αθηναϊκά περιοδικά Πανδώρα, Παρνασσός, Εστία κ.ά., καθώς και με τα αυτοτελή ιστορικά του δημοσιεύματα (για τη Στάση του Νίκα, τον Καραϊσκάκη κλπ.), ο Π. είχε μια συνεχή παρουσία στην ελληνική πνευματική ζωή κατά το β’ μισό του 19ου αι. Το έργο όμως που τον ανέδειξε σε εθνικό ιστορικό περιωπής ήταν η πεντάτομη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1860-72· πέμπτη και έκτη έκδοση από τον Οίκο Ελευθερουδάκη με συμπλήρωμα του Π. Καρολίδη). Για πρώτη φορά το αναγεννημένο με την Επανάσταση έθνος δενόταν οργανικά με τον μεσαιωνικό ελληνισμό, τον οποίο ο Π. προέβαλλε όχι μόνο ως συνέχεια, αλλά και ως ολοκλήρωση του αρχαίου, αφού η πολιτική, θρησκευτική και πολιτιστική ενότητα του έθνους μόνο κατά τη βυζαντινή περίοδο παγιώθηκε. Η ιδέα αυτή δεν ανήκε αποκλειστικά στον Π. Ήδη λίγα χρόνια πιο πριν ο Γερμανός ιστορικός Τσινκάιτσεν κι ο Έλληνας Σπ. Ζαμπέλιος είχαν υποστηρίξει ότι –αντίθετα με τις γνώμες που επικρατούσαν μέχρι τότε ανάμεσα στους ιστορικούς– ο αρχαίος ελληνισμός δεν έσβησε οριστικά με την κατάληψη της Κορίνθου από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ., κι ακόμα ότι το Βυζάντιο δεν ήταν ένα εκφυλισμένο υπόλειμμα του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους, αλλά αποτελούσε αναβίωση του ελληνισμού μέσα σε νέα σχήματα. Ο Π. όμως ήταν εκείνος που μέσα στην πλατιά ιστορική του σύνθεση ανέλαβε να αποδείξει, με επιχειρήματα σοβαρά, με μια νέα ερμηνεία των ιστορικών δεδομένων και με μια σπάνια ιστορική διαίσθηση, την εσωτερική εκείνη ενότητα του ελληνισμού, η οποία, παρά τις εξωτερικές αλλαγές και τις ποικίλες μεταπτώσεις, έμεινε ουσιαστικά αδιάσπαστη κατά τη μακρά πορεία του έθνους από τα προϊστορικά χρόνια έως την εποχή της σύστασης του νέου ελληνικού κράτους. Εξαίρεται ιδιαίτερα η συμβολή του Π. στην ιστορική αποκατάσταση του Βυζαντίου. Το τμήμα αυτό της ιστορίας του είναι το πιο πρωτότυπο. Το έργο του Π. ανταποκρινόταν απόλυτα στο πνεύμα της εποχής του. Για τον λόγο αυτό, αλλά και για τη σαφήνεια, την καλλιέπεια και την επική πράγματι πνοή του, όχι μόνο αγαπήθηκε και διαβάστηκε από τον λαό, αλλά και αποτέλεσε την επίσημη εθνική Βίβλο του νέου ελληνισμού. Ωστόσο ακούστηκαν και αντιρρήσεις· διάφοροι υπερπατριώτες κατηγόρησαν τον Π. ως σλαβόφιλο και τον ρωτούσαν από τις πρώτες σελίδες των εφημερίδων αν «αισθάνεται ως Έλλην ή όχι». Αλλά και πέρα από τους δημοκόπους, μια ομάδα σοβαρών λογίων, εκπροσώπων της τελευταίας γενιάς του Διαφωτισμού, έβλεπε με πολλή δυσφορία την προσπάθεια της «ΖαμπελιοΠαπαρρηγοπουλείου» σχολής να ενσφηνώσει το «βάρβαρο» και «θρησκόληπτο» Βυζάντιο ανάμεσα στην κλασική και στη νεότερη Ελλάδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τη δυσφορία αυτή τη συμμεριζόταν κι ο ίδιος ο Π. λίγα χρόνια πιο πριν. Τρεις ήταν κυρίως οι παράγοντες εκείνοι που συνετέλεσαν στην οριστική διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης του Π.· η πανελλήνια αντίδραση στη θεωρία του Φαλμεράγερ, το κίνημα του ρομαντισμού, που αποθέωσε την ιδέα της εθνότητας κι αναβίωσε το ενδιαφέρον για τον μεσαιωνικό κόσμο, κι η Μεγάλη Ιδέα, που κι αυτή απηχούσε ιδεώδη και έννοιες τις οποίες με ιδιαίτερη έμφαση προέβαλλε ο ρομαντισμός: εθνική ενότητα (διαχρονική και γεωγραφική), μοναδικότητα της ιστορικής αποστολής που έχει να επιτελέσει κάθε έθνος κλπ. Εμποτισμένος με τα ρομαντικά αυτά ιδεώδη, ο Π. –όπως άλλωστε όλοι οι εθνικοί ιστορικοί του 19ου αι.– έγραψε την ιστορία του παρελθόντος σε συνάρτηση με τις εθνικές επιδιώξεις της εποχής του. Το έργο του, παρά το γεγονός ότι είχε περάσει ήδη ένας αιώνας από τότε που γράφτηκε και παρά τις επιφυλάξεις που μπορεί να έχει ένας σύγχρονος ιστορικός, παραμένει ακόμα το σπουδαιότερο μνημείο της νεοελληνικής ιστοριογραφίας. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Το έργο του παραμένει μνημείο της νεοελληνικής ιστοριογραφίας.